موضوع: تزکیه در قرآن

نگارنده: سرکار خانم مریم ناصری

استاد راهنما: سرکار خانم چراغی

چکیده:

تزکیه واژه‌ای است عربی به معنای رشد و کمال یافتن که بیش از 65 مورد در قرآن کریم استعمال شده است اما کلمه تهذیب به معنای پاک کردن است و در قرآن کریم بکار نرفته است.
در حقیقت تزکیه به معنای پیراستن جان انسان با حذف رذایل می‌باشد.
بزگترین هدف پیامبران تهذیب و تزکیه نفس و پرورش نفوس انسان‌ها بوده است شخصیت فردی و اجتماعی سعادت یا شقاوت دنیوی و اخروی انسان به این موضوع بستگی دارد که چگونه خویشتن را ساخته، و به همین جهت خودسازی برای انسان یک امر حیاتی و سرنوشت ساز محسوب می‌شود. پیامبران آمدند تا راه خودسازی را به انسان‌ها بیاموزند.
اسلام نسبت به اخلاق عنایت خاصی داشته و به همین جهت در قرآن آیات اخلاقی به مراتب بیشتر از آیات احکام دیده می‌شود حتی داستان‌های قرآن هم غالبا هدف اخلاقی دارند و فطرت انسان‌ها را بیدار، و شعور نا آگاه اخلاقی آن‌ها را به شعور آگاه تبدیل می‌نمایند و انسان‌ها را در طریق شناخت و توجه به فضایل و مکارم، و بکار بستن آن‌ها و طی مدارج کمال و نیل به مقام قرب پروردگار رهنمون و یاری می‌دهند. پیامبران آمدند تا انسان‌ها را به مقام شامخ انسانیت و ضرورت حفظ و احیای ارزش‌های والای انسانی توجه دهند.
روش تزکیه در قرآن یک فرایند دو بعدی است که یک بعد آن مربوط به قلب است که با آگاهی سر و کار دارد و هر چه بیشتر در معرض حقایق قرار گیرد فطرت حقیقت یاب و حقیقت گرا تقویت می‌شود از جهل فاصله گرفته و در نتیجه تصمیم درست می‌گیرد بعد دیگر مربوط به هواهای نفس و شهوات است که باید تضعیف گردد تا حاکمیت و سلطه‌اش بر قلب کاشته شود که با دو ورش صورت می‌گیرد، از بین بردن زمینه تحریک کنندگی هواها و تشویق به اقدام متضاد یا به تعبیر دیگر ضدیت با هواها و شهوات که باعث تضعیف حاکمیت و سلطه‌ی هواها می‌شود.
ویژگی تزکیه در مورد انسان ارادی و اختیاری بودن آن است و دیگر اینکه امکان خود تزکیه گی در مورد انسان وجود دارد.

موانع تزکیه عبارتند از شیطان، کفر و نفاق عصیان و گناه، که همه این‌ها مانع تطهیر قلوب به شمار می‌آید
آثار تزکیه بی شمار می‌باشد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از فلاح و رستگاری، محبت خداوند، فهم معانی باطنی قرآن و پاداش الهی می‌باشد.
از عوامل زمینه ساز تزکیه موارد زیادی وجود داردا از جمله : توفیق الهی که مهم‌ترین عامل تزکیه می‌باشد و فراهم کردن اسباب از جانب خداوند است که اگر فضل و رحمت خداوند در این مورد وجود نداشته باشد هیچ انسانی قادر به تزکیه نخواهد بود. از دیگر موارد رهبران الهی که با آشنا کردن انسان‌ها با معارف دین انسان را در این مسیر یاری می‌کنند و نیز کتاب الهی یعنی قرآن کریم که انسان را از تاریکی‌ها به سوی روشنایی رهنمون می‌شود، ایمان و عمل صالح از موارد دیگر به شمار می‌آیند که در هدایت انسان سهم عمده دارند.
اما گام‌های عملی برای تزکیه و تهذیب نفس عبارت است از … یعنی بیداری و تنبه و خروج از ظلمات غفلت و خود فراموشی که بدون آن آدمی هیچ گاه به فکر تزکیه نخواهد افتاد.
دومین مرحله تفکر است تا سیر باطنی انسان از مبدا به مقصد می‌باشد.
سومین مرحله، عزم، یعنی تصمیم برای انجام فرائض و ترک محرمات و جبران مافات و پایداری در راه حق می‌باشد. انسان بدون عزم و تصمیم، به هیچ یک از مقامات نخواهد رسید.
مرحله چهارم، توبه شمرده می‌شود که عبارت است از پاک کردن صفحه قلب از آلودگی‌ها، در واقع توبه اساس دین را تشکیل می‌دهد، چرا که دین، انسان را به جدا شدن از بدی‌ها و بازگشت به خوبی‌ها دعوت می‌کند.
مرحله پنجم عبارت از مشارطه یعنی شرط و تعهد انسان بر ترک معصیت و پایبندی به عهد و مثیاقی که در این خصوص بسته است به این طریق که نفس خویش را مخاطب قرار می‌دهد و به او یاد آور شده که من جز سرمایه‌ی گرانبهای عمر کالایی ندارم و اگر از دست برود، تمام هستیم از دست رفته است.
مرحله ششم مراقبه یعنی نظارت و مواظبت و تحقیق می‌باشد، مراقبه در تمام مدتی که شرط کرده، خلاف نکند مراقب خود باشد و بر عهد و پیمان بایستد و به وسوسه‌های شیطان و نفس عمل نکند و از شر آنها به خدا پناه ببرد چرا که اگر غفلت کند، ممکن است تمام شرط و پیمانها به هم بریزد.
مرحله هفتم عبارت است از محاسبه، که شخص از خود حساب گیرد که چه طاعت و یا چه معصیتی مرتکب شده است اگر طاعتی داشته بر آن بیافزاید و اگر گناهی مرتکب شده در جبران آن بکوشد.
مرحله آخر بعد از محاسبه مساله معاتبه و معاقبه یعنی سرزنش و مجازات نفس است در برابر خطاها و خلاف‌هایی که از او سر زده است.

این رساله شامل چهار بخش می باشد که بخش اول کلیات مباحث مربوط به تزکیه و تهذیب نفس از جمله : تعریف و تبیین موضوع، بررسی پیشینه تحقیق، اهداف و فواید تحقیق، اهمیت و ضرورت بررسی موضوع آمده است.
بخش دوم ضمن بررسی مفهوم تزکیه و تهذیب نفس به بررسی اینکه تزکیه هدف بزرگ پیامبران بوده است، روش تزکیه از دیدگاه قرآن، ویژگی های تزکیه در مورد انسان موانع و آثار تزکیه و … پرداخته شده است. بخش سوم در مورد عوامل زمینه ساز تزکیه بحث شده است و در فصل چهارم یعنی فصل پایانی به گامهای عملی در مورد تزکیه و تهذیب نفس اشاره شده است.

واژگان کلیدی:نفس ، تزکیه ، تهذیب ، قرآن کریم ، روایت