یکی از موضوعاتی در باب احکام و چرایی ان مورد سؤال و گفتگو قرار دارد این است که چرا در هنگام نماز، “مرد باید جلوتر از زن بایستد؟”

در این فرصت بر آن شده ایم برای دانستن این موضوع و نظر علما و مراجع تقلید در این باره مروری داشته باشیم. با ما همراه باشید.
فقهاء در لزوم و عدم لزوم عقب تر ایستادن خانم ها از مردها در نماز اختلاف نظر دارند و لزوم این مسئله مورد اتفاق تمام فقهاء و مراجع تقلید نیست. بلکه بعضی از مراجع معظم تقلید حکم به لزوم عقب ایستادن خانم ها داده اند. اما بعضی دیگر از مراجع این حکم را لازم ندانسته و فرموده اند: اگر جلوتر از مرد هم بایستد اشکال ندارد، ولی بهتر است زن عقب تر از مرد بایستد و بعضی دیگر عقب تر ایستادن زن از مرد را احتیاط مستحب دانسته اند و بعضی هم جلوتر ایستادن زن و یا مساوی با مرد ایستادن زن را مکروه می دانند. (1) 

چرا در نماز لازم است خانم ها عقب تر از آقایان بایستند ؟ حتی اگر آقا محرم باشد ؟

در خصوص چرایی و علت این حکم فقهی، توجه به این نکات ضروری است:

1. هرچند همه احکام بر اساس مصالح و مفاسد است؛ و هر حکمی دارای فلسفه و علتی است؛ ولی بیان و کشف علت تمام جزئیات احکام، کار بسیار مشکلی است؛ نهایت این که بتوان ضوابط کلی برای احکام بیان نمود؛ که البته کلیت در این جا به معنای اکثری است که قابل استثناست.

2. روح و کمال تمام عبادات به حضور قلب و توجه آن، به درگاه ذات حق تعالی می باشد، به گونه ای که هیچ عبادتی، بدون توجه قلبی، مورد قبول و رحمت ذات حق تعالی واقع نمی شود و از اعتبار ساقط است.
بر همین اساس، شاید آدابی که از سوی نبی خاتم (صلی الله و علیه وآله) و ائمه (علیهم السلام) در خصوص نماز بدست ما رسیده است، برای محافظت توجه قلبی، در نماز باشد.

3. نزدیک هم بودن زن و مرد در یک مکان، در حال نماز، با توجه به جذابیت زن برای مرد (حداقل بعض موارد)، مخّل و مضر به توجه قلبی در نماز می باشد.

محل ایستادن خانم ها در نماز

آيا محل ايستادن خانم ‏ها در نماز، بايد عقب ‏تر از مردها باشد؟

آيات عظام امام، بهجت، صافى و نورى: خير، اگر جلوتر از مرد هم بايستد اشكال ندارد ؛ ولى بهتر است زن عقب ‏تر از مرد بايستد. (2)

آيةاللَّه تبريزى: بايد حداقل بين زن و مرد يك وجب فاصله باشد و با رعايت فاصله، اگر زن هم جلوتر بايستد، نمازش صحيح است. (3)
آيةاللَّه خامنه‏ اى: بنا بر احتياط واجب بايد حداقل بين زن و مرد يك وجب فاصله باشد و با رعايت فاصله، اگر زن هم جلوتر بايستد، نمازش صحيح است.(4)
و رعایت آن در مسجدالحرام لازم نیست.(5)

آيات عظام فاضل و مكارم: زن بايد عقب‏تر از مرد بايستد ؛ وگرنه نماز او باطل است و فرقى بين محرم و نامحرم نيست.(6)

آيةاللَّه سيستانى: بنابر احتياط لازم، زن بايد عقب ‏تر از مرد بايستد و فرقى بين محرم و نامحرم نيست.(7) 

و این عقب ایستادن، حداقل به مقداری باشد كه جای سجده او برابر جای دو زانوی مرد در حال سجده باشد. در نتیجه اگر زن برابر و هم ردیف و به موازات مرد یا جلوتر از مرد بایستد و با هم وارد نماز شوند یعنی همزمان تكبیرة الاحرام را بگویند، بنابر احتیاط واجب، هر دو نفر باید نماز را دوباره بخوانند (مگر از مواردی باشد که در انتهاء مسئله خواهد آمد.) و امّا در صورتی ­كه یكی زودتر از دیگری مشغول نماز شود، نماز نفری كه دیرتر تكبیرة الاحرام را گفته، بنابر احتیاط واجب، باطل است و نماز نفر اول كه زودتر تكبیرة الاحرام را گفته، در صورتی كه بتواند مثلاً در بین نماز، حائلی مانند پرده بین خود و نفر دیگر  ایجاد كند یا بیش از چهار متر و نیم از نفر دیگر فاصله بگیرد (8) یا اگر مثلاً مرد است، راه رفته و از زنی كه در اثناء نماز، مقابل او مشغول نماز شده، جلوتر بایستد، برای صحیح بودن نمازش باید این كار را انجام دهد و گرنه نماز نفر اول هم، بنابر احتیاط واجب، باطل است امّا اگر این كارها امكان پذیر نیست نماز را ادامه می­دهد و در این صورت، نماز نفر اول صحیح است.

اگر مثلاً ‌مرد نماز بخواند و پس از اتمام نماز، متوجّه شود زنی رو به روی او یا هم ردیف او مشغول نماز بوده، نماز مرد صحیح است امّا اگر در اثناء نماز متوجّه شود، در صورتی نمازش صحیح است كه به وظیفه­ ای که گذشت، عمل نماید. و اگر كسی به علّت ندانستن حكم شرعی، مسأله مذكور را رعایت نمی­ كرده، در صورتی­ كه در یادگیری مسأله كوتاهی كرده و جاهل مقصّر است، حكم فردی  را دارد كه عمداً این حكم را رعایت نكرده است لذا نمازش، بنابر احتیاط واجب، باطل است امّا اگر در یادگیری مسأله هیچ كوتاهی نكرده و جاهل قاصر است، نمازهایی را كه در حال جهل قصوری خوانده، صحیح است و اعاده یا قضای آن لازم نیست.

لازم به ذکر است؛ حكم مذكور، اختصاص به زمانی دارد كه زن و مرد، هر دو می­ خواهند نماز بخوانند. 
شایان ذکر است؛ اگر بین مرد و زنی كه برابر هم ایستاده ‏اند یا زن جلوتر از مرد ایستاده و نماز می‏  خوانند، دیوار یا پرده یا چیز دیگری باشد كه عرفاً حائل و مانع و فاصل محسوب شود هر‌چند مانع از مشاهده نباشد و بتوانند همدیگر را ببینند، نماز هر دو صحیح است.

همچنین اگر فاصله بین مرد و زن نمازگزار كه برابر هم ایستاده ‏اند یا زن جلوتر ایستاده بیش از ده ذراع (9)باشد یا عرفاً دو مكان محسوب شود، نماز هر دو صحیح است و نیز اگر زن در حال نماز عقب  ­تر از مرد بایستد أقلاً به مقداری كه جای سجده او برابر جای دو زانوی مرد در حال سجده باشد، نماز هر دو صحیح است.

نکته:
حکم ‌‌مذكور شامل همه انواع نمازها، نماز واجب و نماز مستحبی، نماز فرادی و نماز جماعت می­شود. همچنین در این حکم، فرقی بین مَحرم و نامحرم نیست. بنابراین، این حكم در مورد زن و شوهر، برادر و خواهر و سایر محارم نیز جاری است.

دقت به این نکته حائز اهمیّت است که حكم مذكور شامل همه مكان­ها می­شود و فرقی بین منزل، مسجد، حرم و مشاهد مشرّفه نیست البتّه این حكم یك استثناء دارد و آن مورد هنگام شلوغی جمعیّت در مکّه مکرّمه است كه رعایت این مسأله لازم نیست و سایر اماكن به مکّه مکرّمه ملحق نیستند.

و امّا این حكم، شامل حال اضطرار نمی­ شود.(10)

آيةاللَّه وحيد: بايد بين مرد و زن در حال نماز، حداقل يك وجب فاصله باشد ؛ ولى اگر زن برابر مرد يا جلوتر - در كمتر از فاصله ‏اى كه ذكر شد بايستد و هر دو با هم وارد نماز شوند، بايد نماز را دوباره بخوانند.(11) نماز خواندن در فاصله كمتر از ده ذراع در غير شهر مكّه مكروه است.

لذا اگر زن برابر مرد يا جلوتر در كمتر از فاصله اى كه ذكر شد بايستد و با هم وارد نماز شوند ، بايد نماز را دوباره بخوانند ، و همچنين است بنابر احتياط واجب در صورتى كه يكى زودتر از ديگرى به نماز بايستد.

شایان ذکر است؛ در مسأله فوق، فرقی بین مَحرم و نامحرم نیست. بنابراین، این حكم در مورد زن و شوهر، برادر و خواهر و سایر محارم نیز جاری است.

بنابر این اگر بين مرد و زن كه برابر هم ايستاده اند، يا زن جلوتر ايستاده و نماز مى خوانند ، ديوار يا پرده يا چيز ديگرى باشد كه يكديگر را نبينند ، نماز هر دو اشكال ندارد ، اگر چه بين آنها كمتر از فاصله اى كه قبلا ذكر شد ، باشد. (12)

پی نوشت:
1- توضیح المسائل مراجع، سید محمد حسن بنی هاشمی،  ج1، مسئله886
2- توضيح ‏المسائل مراجع، م 886 و نورى، توضيح‏ المسائل، م 9-887
3- توضيح‏ المسائل مراجع، م 886
4-  توضيح ‏المسائل مراجع، م 886 و خامنه‏ اى، اجوبة الاستفتاءات، س 374
5- اجوبة الاستفتائات، ص81، س 374  
6- توضيح ‏المسائل مراجع ، م 886
7- توضيح ‏المسائل مراجع، م 886
8- فاصله چهار متر و نيم بين زن و مرد از موقف و محلّ ايستادن يكی تا موقف و محلّ ايستادن ديگری محاسبه می­شود حتّی در صورتی­كه زن نمازگزار روبرو و جلوی مرد نمازگزار مشغول نماز باشد.
9-  ده ذراع به فتوای معظم له، تقريباً چهار متر و نيم است.
10- توضیح المسائل جامع، ج1، ص 315،  شرط ششم  از شرایط مکان مصلی، از م 1047 تا م 1057 - استفتائات آیت الله سیستانی، ویژه نمایندگان، دفتر قم، ص 82 و ص 90  
11- وحيد، توضيح ‏المسائل، م 895 - 896
12- توضیح المسائل، ص 361، شرط ششم، م 896 و 897  

منابع:
پرسمان
سراج
اسلام کوئیست
فرهنگ نیوز
انهار

تبیان