شب یلدا، نخستین شب زمستان و طولانی‌ترین شب سال است که ایرانی‌ها طی رسوم کهن خود، دور هم جمع می‌شوند و ضمن دید‌و‌بازدید، خوراکی‌های خاصی مانند هندوانه، انار، آجیل و… را مصرف می‌کنند.

در این شب، جوانان پای صحبت‌ها و قصه‌های بزرگ‌سالان می‌نشینند و از لابه‌لای داستان‌ها و قصه‌هایی که از زبان این گنج‌های زندگی می‌شنوند، عبرت‌ها و درس‌های بی‌شماری برای خود می‌اندوزند. از جمله رسوم بسیار زیبا و پسندیده ایرانی در این شب که در اسلام نیز بسیار به آن سفارش شده، عیادت از سال‌مندان و بیماران است. ملاقات با خویشاوندان و دوستان و رسیدگی به احوال نیازمندان، به ویژه نیازمندان خویشاوند، از جمله آداب پسندیده و نیکویی است که در پرتو دستورات جامع و کامل اسلام، مردمان شریف ایرانی در شب یلدا و دیگر شب‌های طولانی و بلند زمستان به آن اهتمام می‌ورزند.

اسراف نکنیم

خداوند برای رفاه و آسایش بندگان خود، نعمت‌های بسیاری آفریده و به آنها امر فرموده از این نعمت‌ها استفاده کنند؛ ولی همواره بکوشند از اسراف کردن بپرهیزند. زیرا خداوند اسراف را دوست ندارد. امام علی علیه‌السلام اسراف کردن را موجب هلاکت دانسته و امام سجاد علیه‌السلام در دعا و مناجات‌های خود با خدا می‌فرماید: «و مرا از زیاده‌روی بازدار و روزی‌ام را از تلف شدن نگاه‌دار و دارایی‌ام را با برکت دادن به آن افزون کن و راه مصرف آن را در کارهای خیر به من بنمایان.»

رسم زیبای دیدار یکدیگر در شب یلدا وقتی زیباتر می‌شود که با زیاده‌روی نکردن در مصرف خوراکی‌ها و تنقلات، بخشی از آنها را به مصرف یتیمان و افراد بی‌بضاعتی برسانیم که توانایی تهیه چنین اقلامی را در این شب ندارند.

زمستان، بهار مؤمنان
انسان‌هایی که عاشق عبادت هستند و از صمیم دل آن را دوست می‌دارند، تمام وجود خود را وقف عبادت می‌کنند و هر یک از اعمال و گفتار خود را با نیت تقرب به خداوند انجام می‌دهند. این‌گونه افراد جزء برترین‌های مردم شمرده می‌شوند و ترسی از سختی‌های دنیا ندارند.

روزها و شب‌های زمستان، بهترین فرصت برای راز و نیاز و مناجات با خداوند است. امام صادق علیه‌السلام این فرصت نیکو را این‌گونه معرفی می‌کند: «زمستان، بهار مؤمن است. شب‌هایش طولانی است که برای عبادت نیمه‌شب از آن کمک می‌گیرد و روزهایش کوتاه است که برای روزه گرفتن از آن مدد می‌جوید».

برخاستن از خواب شیرین در دل شب و اندیشیدن در ملکوت آسمان‌ها و زمین، خدا و قدرت او و نیز روزه گرفتن در روزهای کوتاه زمستانی، بهترین و خالص‌ترین عبادت خدای تعالی است. رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «روزه زمستان، غنیمتی فرح‌بخش است»

دیدار با خویشاوندان
خداوند در آیات بی‌شماری به بندگان خود دستور می‌دهد خویشاوندان و نزدیکان خود را فراموش نکرده و همواره جویای احوال آنها باشند و آنها را از قطع رحم و رسیدگی نکردن به خویشان برحذر می‌دارد. امام باقر علیه‌السلام در اهمیت این موضوع می‌فرماید: «صله رحم اعمال را پاک می‌کند، دارایی‌ها را فزونی می‌بخشد، بلا را برطرف می‌گرداند، کار حساب‌رسی در قیامت را آسان می‌کند و مرگ را به تأخیر می‌اندازد» صله رحم و دیدار با اقوام به قدری اهمیت دارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله حتی یک سال پیاده‌روی برای آن را جایز می‌شمارد.

شب‌های بلند زمستانی، فرصت بسیار خوبی است که می‌توان از آن بهره‌برداری صحیح کرده، به دیدار اقوام و نزدیکان شتافت و در اجرای این سنت پسندیده و نیک که ثواب بسیاری هم دارد، پیش‌قدم شد.

بیان قصه‌های قرآنی
خداوند در قرآن کریم بندگان خود را به قصه‌های قرآن توجه داده و هر یک از این سرگذشت‌ها را دارای حکمتی می‌داند که برای انسان‌ها هزاران پند و اندرز در خود نهفته دارد. امام علی علیه‌السلام نیز می‌فرماید: «بهترین داستان، رساترین اندرز و سودمندترین پند، کتاب خدای عزوجل است.» داستان‌ها و افسانه‌های زمینی، پس از چندبار تکرار، کم‌کم تازگی و جذابیت خود را از دست می‌دهد؛ ولی قرآن تنها کلامی است که هر اندازه هم تکرار شود، “کهنه‌شدنی” نیست.

در شب یلدا و شب‌های زمستانی که دور هم جمع می‌شویم و پای صحبت بزرگ‌ترها می‌نشینیم، نیکو و شایسته است به جای داستان‌ها و قصه‌هایی که گاه با خرافات همراه است، به قصه‌های قرآنی توجه کنیم که هیچ‌گاه کهنه نمی‌شود و خرافات در آن راه ندارد.

دقت در آفرینش شب و روز
شب، مایه آرامش و سکون است. با پایان روز و پس از به اتمام رسیدن ساعات تلاش و کوشش در راه کسب روزی، آدمیان در سکوت شب، آرامش خود را می‌یابند و استراحت می‌کنند.

شب‌های طولانی زمستان، فرصت خوبی است تا با دقت در نظام آفرینش وگردش شب و روز، به بزرگی خدای تعالی و کوچکی خود در این نظام هستی اعتراف کنیم. زیبایی‌های شب و درخشش ستارگان در پرده‌های سیاه شب‌های فرو‌رفته در ظلمت و گسترش نور ماه در آسمان‌ها، همه نشان از قدرت بی‌پایان خداوند دارد. در این شب‌ها می‌توانیم به ستایش خدا بپردازیم.

چنان‌که امام علی علیه‌السلام می‌فرمود: «خدای پاک! چه عظیم و پرشکوه است آن‌چه از آفرینش تو می‌بینیم، و چه خرد است هر بزرگی در برابر قدرت تو، و چه حقیر است آن‌چه ما می‌بینیم در برابر قدرت ناپیدای تو از دیدگان ما».

حساب‌رسی اعمال روزانه
محاسبه نفس و بررسی کارهای روزانه، ویژگی کسانی است که ایمان حقیقی در جان و دلشان راه یافته است. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «پیش از آن‌که مورد حساب‌رسی قرار بگیرید، خود به حساب نفستان برسید و پیش از آن‌که سنجیده شوید، خود، نفس‌تان را در ترازوی سنجش بگذارید و برای آن روز حساب بزرگ آماده شوید.»

کسانی که از فرصت‌های زندگی بهترین بهره‌ها را برده و نیک‌ترین ذخیره‌ها را می‌اندوزند، در راه اطاعت خدا و خویشتن‌داری از نافرمانی او شکیبایی می‌ورزند و روز قیامت بدون محاسبه اعمال به بهشت می‌روند؛ زیرا این افراد در این دنیای فانی، در لحظه‌لحظه زندگی دقت کرده‌اند تا دچار لغزش نشوند.

طولانی بودن شب‌های زمستانی و آرامشی که در آن برای آدمی ایجاد می‌شود، بهترین فرصت برای مراقبت و رسیدگی به اعمال روزانه است.

شب یلدا و دیوان حافظ
از گذشته‌های دور در خانواده‌های ایرانی در کنار قرآن کریم، دیوان حافظ نیز مورد توجه و عنایت خاصی بوده است. ایرانیان همان‌گونه که با قرآن استخاره کرده، برای شروع کارهای خود از این کتاب آسمانی طلب خیر می‌کنند، به دیوان حافظ نیز تفأل می‌زنند و از خواجه شیراز دعای خیر می‌خواهند. یکی از رسم‌های جالب و زیبای ایرانی‌ها در شب یلدا، تفأل زدن به دیوان حافظ و خواندن اشعار عرفانی اوست که برگرفته از آیات قرآن است.

شایسته است در این شب طولانی، با تفأل زدن به حافظ و خواندن اشعار عرفانی او، از خرافات و تفأل زدن به شیوه‌های خرافی دیگر پرهیز کنیم. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «از ما نیست کسی که فال بد زند یا برایش فال بد زده شود». قرائت اشعار پسندیده و نیکو، به ویژه اشعاری که در مدح اهل بیت علیهم‌السلام سروده شده، از جمله کارهای خوب و نیکویی است که می‌توان در این شب انجام داد.

انار و گردو بخورید
خداوند مهربان در طبیعت بخشنده خود، در هر فصل نعمت‌ها و میوه‌هایی در دسترس ما گذاشته که سلامت ما را تأمین و قدرت دفاعی بدن را در مقابل بیماری‌ها افزون می‌سازد. در زمستان که به علت تغییر هوا و عوامل دیگر مانند باد و باران، سرماخوردگی و بیماری‌هایی نظیر آن زیاد می‌شود، وجود انار می‌تواند نه تنها شفا‌بخش بوده، بلکه در حفظ سلامت و جلوگیری از این‌گونه بیماری‌ها مؤثر باشد. شاید حکمت خوردن انار در نخستین شب زمستان همین مسأله باشد.

گردو نیز از تنقلاتی است که در این شب مصرف می‌شود و فایده‌های بسیاری دارد. امام علی علیه‌السلام فرموده است: «خوردن گردو در زمستان و فصل سرما، کلیه‌ها را گرم و سردی را از بدن دفع می‌کند». رعایت این آداب و رسوم پسندیده و توجه به حکمت خوراکی‌هایی که در این شب مصرف می‌شود، می‌تواند راه‌گشای خوبی برای جوانان و نوجوانان باشد.

به یکدیگر هدیه بدهید
ایران کشوری گسترده با اقوام مختلف است که هر یک از آنها در پرتو رسم‌های ویژه منطقه خود، شب یلدا را به گونه‌ای خاص برگزار می‌کنند.

از جمله رسم‌های ایرانی که در شب یلدا در میان اقوام مختلف برگزار می‌شود، رسم پسندیده هدیه دادن و هدیه گرفتن است. این سنت نیکو در اسلام بسیار مورد سفارش قرار گرفته و پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است: «به یکدیگر هدیه بدهید تا دل‌هایتان به هم مهربان شود. به یکدیگر هدیه دهید؛ زیرا کینه‌ها را از بین می‌برد». پیامبر خدا صلی الله علیه و آله همواره به این امر نیکو اهتمام می‌ورزیدند و هر هدیه‌ای که به آن حضرت داده می‌شد، با روی باز می‌پذیرفتند؛ زیرا آن را نوعی احترام به شخص هدیه‌دهنده می‌دانستند.

هدیه دادن به کوچک‌ترها در این شب، سبب می‌شود تا کودکان ونوجوانان به بزرگ‌ترها با دیده احترام نگریسته و محبت آنها را در دل خود نگاه دارند.

نویسنده: زهرا رضاییان

برگرفته از مجله گلبرگ؛ آذر 1384؛ شماره 69